Η ταχύτατη είσοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) στην εκπαιδευτική και ερευνητική διαδικασία έχει δημιουργήσει τεράστιο ενθουσιασμό αλλά και σημαντικές ανησυχίες. Το ερώτημα δεν είναι αν η ΤΝ θα ενσωματωθεί στην εκπαίδευση, αυτό συμβαίνει ήδη. Το κρίσιμο είναι πώς θα ενσωματωθεί, ώστε να ενδυναμώνει τη μάθηση αντί να αποδυναμώνει τις νοητικές δεξιότητες των μαθητών και των φοιτητών. Μια πρόσφατη μελέτη του MIT, αλλά και μια σειρά από άλλες πρώιμες έρευνες, προσφέρουν χρήσιμες ενδείξεις για τις επιπτώσεις της χρήσης συστημάτων ΤΝ στη γραφή, τη μνήμη, την κριτική σκέψη και τη μαθησιακή διαδικασία. Παρότι τα ερευνητικά δεδομένα είναι ακόμη περιορισμένα και όχι οριστικά, η συζήτηση για τους κινδύνους και τα οφέλη πρέπει να γίνει τώρα.
Τι έδειξε πραγματικά η μελέτη του MIT
Η μελέτη συνέκρινε τρεις ομάδες φοιτητών που έγραφαν σύντομα δοκίμια: μια ομάδα χωρίς εργαλεία, μια ομάδα που χρησιμοποιούσε Google χωρίς λειτουργίες ΤΝ, και μια ομάδα που χρησιμοποιούσε ChatGPT. Μετρώντας την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου (EEG), την ποιότητα των κειμένων και τη μνημονική ανάκληση, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι όσο περισσότερη εξωτερική υποστήριξη είχαν οι συμμετέχοντες, τόσο μειωνόταν η νευρωνική συνδεσιμότητα και η γνωστική εμπλοκή.
Τα ευρήματα ήταν ανησυχητικά κυρίως για την ομάδα ChatGPT: τα δοκίμιά τους ήταν πιο ομοιογενή, με επαναλαμβανόμενες φράσεις και πιο περιορισμένη θεματική ποικιλία. Το σημαντικότερο όμως ήταν ότι οι συμμετέχοντες δεν μπορούσαν να θυμηθούν ούτε μια φράση από τα ίδια τους τα κείμενα όταν τους ζητήθηκε αμέσως μετά. Οι ερευνητές προειδοποίησαν ότι αυτό συνιστά ένδειξη «ρηχής κωδικοποίησης», δηλαδή μάθησης που δεν ενσωματώνεται βαθιά στη μνήμη.
Παρά τα προβληματικά αποτελέσματα για τη χρήση της ΤΝ «από το πρώτο λεπτό», η μελέτη δεν υποστηρίζει ότι η ΤΝ βλάπτει αυτόματα τη σκέψη. Το κρίσιμο σημείο βρίσκεται αλλού.
Η σημασία της σειράς: πρώτα ο νους, μετά το εργαλείο
Το πιο ενδιαφέρον μέρος της μελέτης προέκυψε στη δεύτερη φάση. Οι φοιτητές που είχαν γράψει αρχικά χωρίς ΤΝ και στη συνέχεια χρησιμοποίησαν ChatGPT απέδωσαν πολύ καλύτερα από εκείνους που είχαν ξεκινήσει με το ChatGPT και μετά προσπάθησαν να γράψουν μόνοι τους.
Η εξήγηση είναι απλή: η αρχική νοητική προσπάθεια ενεργοποιεί αυτό που η εκπαιδευτική ψυχολογία ονομάζει «επιθυμητές δυσκολίες». Όταν ο μαθητής καλείται να σκεφτεί, να παράγει ιδέες, να οργανώσει σκέψεις, ενεργοποιεί βαθύτερες γνωστικές διεργασίες. Η ΤΝ μπορεί τότε να λειτουργήσει συμπληρωματικά: να βελτιώσει τη δομή, να προσφέρει εναλλακτικές οπτικές ή να υποστηρίξει την αναζήτηση πληροφοριών.
Αντίθετα, η χρήση του ChatGPT πριν προηγηθεί σκέψη οδηγεί σε αυτό που οι ερευνητές ονόμασαν «γνωστική πενία»: η προσπάθεια μετατίθεται για αργότερα, με αποτέλεσμα πιο αδύναμη κριτική σκέψη, ρηχή κατανόηση και μειωμένη ανάκληση.
Οι κίνδυνοι για τη μάθηση και την έρευνα
Τα αποτελέσματα, αν και από μια μικρή και μη επιβεβαιωμένη ακόμη μελέτη, αναδεικνύουν κινδύνους που πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη:
• Ομογενοποίηση της σκέψης: Τα κείμενα που παράγονται με ΤΝ τείνουν προς πιο κοινές, προβλέψιμες διατυπώσεις. Η δημιουργικότητα περιορίζεται όταν η παραγωγή ανατίθεται σε ένα μοντέλο που έχει εκπαιδευτεί στατιστικά πάνω σε υπάρχοντες τύπους λόγου.
• Μειωμένη μνημονική συγκράτηση: Όταν οι ιδέες δεν παράγονται από τον ίδιο τον μαθητή, η ικανότητα ανάκλησης μειώνεται σημαντικά.
• Κίνδυνος εξάρτησης: Η συνεχής χρήση ΤΝ ως πρώτη λύση μπορεί να διαμορφώσει συνήθειες «εύκολης απάντησης», περιορίζοντας την επιμονή και την πνευματική ανθεκτικότητα.
• Επιφανειακή κατανόηση: Άλλες μελέτες έχουν δείξει ότι η έρευνα μέσω ΤΝ οδηγεί σε πιο ρηχή γνώση σε σύγκριση με την αναζήτηση και την αξιολόγηση πολλαπλών πηγών.
Τα οφέλη όταν η ΤΝ ενσωματώνεται σωστά
Παρά τους κινδύνους, η ΤΝ μπορεί να αποτελέσει εξαιρετικό εργαλείο ενδυνάμωσης της μάθησης:
• Υποστήριξη στη συγγραφή: Όταν ο μαθητής έχει ήδη αναπτύξει τη βασική επιχειρηματολογία, η ΤΝ μπορεί να βοηθήσει στη δομή, στη σαφήνεια και στην αναδιατύπωση.
• Εξατομικευμένη βοήθεια: Τα μοντέλα ΤΝ μπορούν να λειτουργήσουν ως προσιτοί δάσκαλοι που εξηγούν δύσκολες έννοιες με διαφορετικούς τρόπους.
• Ενίσχυση της έρευνας: Σωστά χρησιμοποιούμενη, η ΤΝ επιταχύνει την εύρεση βιβλιογραφίας, τη σύνοψη μελετών και την οργάνωση πληροφοριών.
• Ανάπτυξη μεταγνωστικών δεξιοτήτων: Η ΤΝ μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να αναστοχαστούν πάνω στη δική τους σκέψη, όταν χρησιμοποιείται ως εργαλείο σύγκρισης και βελτίωσης, όχι αντικατάστασης.
Προς μια παιδαγωγική της ΤΝ: αρχές και κατευθύνσεις
Για να αξιοποιηθεί η ΤΝ υπεύθυνα στα ανοιχτά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, απαιτείται μια νέα παιδαγωγική προσέγγιση:
- Πρώτα η ανθρώπινη σκέψη, μετά η ΤΝ. Οι μαθητές πρέπει να ασκηθούν στην παραγωγή ιδεών πριν χρησιμοποιήσουν εργαλεία αυτόματης υποβοήθησης.
- Διδασκαλία της δεοντολογικής χρήσης. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να εξηγούν όχι μόνο πώς λειτουργεί η ΤΝ, αλλά και τα όριά της, τους κινδύνους προκατάληψης και την ανάγκη ελέγχου των πηγών.
- Ενίσχυση της ακαδημαϊκής ακεραιότητας. Η ΤΝ δεν πρέπει να υποκαθιστά την ατομική προσπάθεια, αλλά να λειτουργεί ως υποστηρικτικός μηχανισμός.
- Ενσωμάτωση στα Ανοικτά Εκπαιδευτικά Αποθετήρια. Η παραγωγή, διαμοίραση και αξιολόγηση υλικών που αξιοποιούν ανοικτά εργαλεία ΤΝ μπορεί να ενισχύσει τη διαφάνεια και τη συνεργατικότητα.
- Συνεχής ερευνητική παρακολούθηση. Η ΤΝ είναι νέα και εξελίσσεται γρήγορα, χρειάζεται σταθερή παρατήρηση και μελέτη των επιπτώσεών της.
Η ισορροπία ανάμεσα στην επιθυμητή δυσκολία και την ανεπιθύμητη ευκολία
Η ΤΝ δεν είναι ούτε πανάκεια ούτε απειλή από μόνη της. Μπορεί να αποδυναμώσει τη μάθηση αν χρησιμοποιηθεί ως συντόμευση, αλλά μπορεί και να ενισχύσει βαθιά τη σκέψη όταν αξιοποιείται μετά την αρχική νοητική προσπάθεια. Ο δρόμος προς την εκπαιδευτική αξιοποίησή της απαιτεί ισορροπία: καλλιέργεια κριτικής σκέψης, υποστήριξη της γνωστικής αυτονομίας και ενσωμάτωση εργαλείων που ενδυναμώνουν τον μάθηση χωρίς να την αντικαθιστούν.
Σε μια εποχή ραγδαίων αλλαγών, η πρόκληση δεν είναι να αποφύγουμε την ΤΝ, αλλά να τη χρησιμοποιούμε με τρόπο που να προστατεύει και να ενισχύει την ανθρώπινη σκέψη.
—
Πηγές άρθρου:
1. https://davidepstein.substack.com/p/how-to-use-chatgpt-without-brain
2. https://arxiv.org/pdf/2506.08872
3. https://www.axios.com/2025/07/02/chatgpt-brain-mit-study-dumber