Ανοικτή πρόσβαση: Στόχος είναι ο πλήρης μετασχηματισμός.

Τα εκδοτικά τέλη αυξάνονται και η μετάβαση των επιστημονικών δημοσιεύσεων στο μοντέλο της Ανοικτής Πρόσβασης σημειώνει αργή πρόοδο. Τους λόγους για τους οποίους αξίζει παρ’ όλα αυτά η επιλογή της Ανοικτής Πρόσβασης εξηγεί η Angela Holzer από το Γερμανικό Ίδρυμα Ερευνών (Deutsche Forschungsgemeinschaft, DFG).

Steffen Heizereder

Κυρία Dr. Holzer, το 2003 υπογράφηκε η λεγόμενη Διακήρυξη του Βερολίνου, με στόχο την προώθηση της Ανοικτής Πρόσβασης και τη δημοσίευση ελεύθερα προσβάσιμων επιστημονικών άρθρων. Το 2017, 14 χρόνια μετά, μόνο το 20% των επιστημονικών εργασιών δημοσιεύονται με Ανοικτή Πρόσβαση. Για ποιο λόγο δεν έχει επιτευχθεί ακόμα η μετάβαση στο μοντέλο της Ανοικτής Πρόσβασης;

Πρόκειται για μια διαδικασία που είναι φυσικό να χρειάζεται χρόνο. Ούτε η αλλαγή από το χειρόγραφο στο τυπωμένο βιβλίο ή από το τυπωμένο βιβλίο στο ηλεκτρονικό έγγραφο συνέβη από τη μια στιγμή στην άλλη. Κι εκεί υπήρξαν περίοδοι επικάλυψης ώσπου να επικρατήσει μια τεχνολογία ή μια πρακτική έκδοσης.

ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΝΕΩΝ ΜΟΝΟΠΩΛΙΩΝ

Ένα επιχείρημα υπέρ της Ανοικτής Πρόσβαση είναι οι εν μέρει πολύ μεγάλες αυξήσεις των τιμών σε ό,τι αφορά τα επιστημονικά περιοδικά. Στη Γερμανία ακόμη και οι ελεύθερα προσβάσιμες εκδόσεις, σύμφωνα με έρευνα των Najko Jahn και Marco Tullney που δημοσιεύθηκε το 2016, έγιναν μεταξύ του 2011 και του 2015 κατά 14,5% πιο ακριβές. Είναι η Ανοικτή Πρόσβαση στ’ αλήθεια η πιο οικονομική λύση;

Δεν χρειάζεται απαραιτήτως να είναι η πιο οικονομική επιλογή. Πρέπει να δει κανείς τη σχέση κόστους και οφέλους. Τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν οι ηλεκτρονικές εκδόσεις περιορίζονται στο μέχρι στιγμής υφιστάμενο μοντέλο της συνδρομής. Εξαιτίας των τεχνικών, νομικών και οικονομικών εμποδίων, η επανάχρηση αντιμετωπίζει περιορισμούς. Επομένως, αυτή τη στιγμή ήδη πληρώνονται πολλά χρήματα για την πρόσβαση σε ηλεκτρονικά περιοδικά, ενώ το όφελος είναι πολύ μικρό. Τα χρήματα αυτά θα ήταν αρκετά για να αλλάξει κανείς όλο το σύστημα με τέτοιον τρόπο ώστε η δημοσίευση να προπληρώνεται από τους συγγραφείς και στη συνέχεια η χρήση να είναι δυνατή για όλους.

Οι επιστημονικοί εκδοτικοί οίκοι έχουν από καιρό αναγνωρίσει την Ανοικτή Πρόσβαση ως επιχειρηματικό μοντέλο. Οι δέκα μεγαλύτεροι εκδότες μοιράζονται σήμερα μεταξύ τους το 92% της αγοράς.

Ναι, διακρίνουμε τέτοιες τάσεις. Βλέπουμε συγκέντρωση σε λίγους παρόχους. Αν οι προσφορές και οι υπηρεσίες είναι καλές και πληρώνει κανείς λογικές τιμές για αυτές, τότε δεν υπάρχει πρόβλημα επί της ουσίας. Η δυσκολία προκύπτει όταν δημιουργούνται νέες μονοπωλιακές δομές που οδηγούν σε μια υπερβολική αύξηση του κόστους για τους δημόσιους φορείς.

ΟΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΣΕ ΘΕΣΗ ΕΥΘΥΝΗΣ

Ποιος είναι ο ρόλος των επιστημονικών βιβλιοθηκών όσον αφορά τη μετάβαση στην Ανοικτή Πρόσβαση;

Οι βιβλιοθήκες έχουν κεντρικό ρόλο. Είναι παραδοσιακά αρμόδιες για τη χρηματοδότηση εκδόσεων και μπορούν να δρομολογήσουν τη διαχείριση του προϋπολογισμού τους προς την κατεύθυνση των δημοσιεύσεων Ανοικτής Πρόσβασης. Επίσης, ο ρόλος τους είναι κρίσιμος όσον αφορά την αναδιάταξη των πόρων που υπάρχουν ήδη στο σύστημα: πρέπει να αφήσουν πίσω τους τις συνδρομές, τη χρηματοδότηση δηλαδή των περιοδικών από τους συνδρομητές, και να στραφούν στη χρηματοδότηση από τα τέλη δημοσίευσης των άρθρων. Υπάρχει φυσικά η δυνατότητα να δημοσιεύσει κανείς με Ανοικτή Πρόσβαση χωρίς να καταβάλει τέλη δημοσίευσης του άρθρου του. Η συμμετοχή των βιβλιοθηκών και εδώ είναι μεγάλη. Είτε εκδίδουν οι ίδιες ηλεκτρονικά περιοδικά είτε προσφέρουν πλατφόρμες, στις οποίες τα άρθρα μπορούν να δημοσιευθούν και να ενσωματωθούν σε ένα αρχείο.

Πώς αλλάζει η συνεργασία ανάμεσα στη βιβλιοθήκη και την επιστήμη;

Μία μεγάλη επιθυμία των επιστημόνων είναι η βιβλιοθήκη να αναλάβει και συμβουλευτικό έργο, όπως να απαντά στο ερώτημα του ποια άδεια είναι η κατάλληλη για το εκάστοτε άρθρο, π.χ. μια άδεια CC, που ρυθμίζει την επανάχρηση στην Ανοικτή Πρόσβαση. Βεβαίως, πολλές βιβλιοθήκες έχουν ήδη συνειδητοποιήσει και αναγνωρίζουν τον νέο τους ρόλο ως παρόχων υπηρεσιών και ανταποκρίνονται πλέον σε αυτόν.

ΑΛΛΑΓΗ ΜΟΡΦΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΕΓΚΡΙΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ

Πού εντοπίζετε εσείς τα μεγαλύτερα προβλήματα στη μετάβαση προς το μοντέλο Ανοικτής Πρόσβασης;

Ένα θέμα που ακούμε κάθε τόσο να επισημαίνουν οι επιστήμονες αφορά την αναγνώριση: η αναβάθμιση των προοπτικών της σταδιοδρομίας τους σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη δημοσίευση σε έγκριτα περιοδικά. Πολλά από αυτά διατίθενται μόνο εν μέρει σε Ανοικτή Πρόσβαση. Η Πρωτοβουλία Ανοικτής Πρόσβασης του 2020 προσπαθεί, για αυτόν το λόγο, να επιτύχει την αλλαγή μορφής έκδοσης και στα έγκριτα περιοδικά.

Θεωρείτε μια πλήρη μετάβαση στο μοντέλο Ανοικτής Πρόσβασης ως ρεαλιστική ή τα δύο συστήματα θα εξακολουθήσουν να συνυπάρχουν και στο μέλλον;

Στόχος είναι ο πλήρης μετασχηματισμός. Αυτό είναι, μεταξύ άλλων, και προς το συμφέρον της επιστήμης. Είναι πολύ πιο σκόπιμο να έχουν όλοι τις ίδιες προϋποθέσεις για την πρόσβαση σε διάφορες πηγές πληροφοριών και να είναι δυνατή η επανάχρηση. Η φάση της συνύπαρξης των δύο συστημάτων καλό θα ήταν, επομένως, να είναι σχετικά σύντομη.

Μέχρι πότε θα έχει επιτευχθεί ο πλήρης μετασχηματισμός;

Ο στόχος όσον αφορά τον χρόνο εμπεριέχεται ήδη στον τίτλο της Πρωτοβουλίας για την Ανοικτή Πρόσβαση 2020. Μπορεί να μη γίνει τόσο γρήγορα. Κάποια πράγματα θα εξαρτηθούν από το πώς θα εξελιχθούν οι διαπραγματεύσεις με τους εκδοτικούς οίκους. Είναι προς το συμφέρον της επιστήμης η διαδικασία αυτή να σημειώσει γρήγορη πρόοδο.

Η Dr. Angela Holzer, σύμβουλος στο Γερμανικό Ίδρυμα Ερευνών, είναι υπεύθυνη, μεταξύ άλλων, για τα προγράμματα ενίσχυσης των Δημοσιεύσεων Ανοικτής Πρόσβασης και της Διαπεριφερειακής Αδειοδότησης. Είναι επίσης συν-εκπρόσωπος της Ομάδας Εργασίας Ανοικτής Πρόσβασης στην πρωτοβουλία «Digitale Information der Allianz der deutschen Wissenschaftsorganisationen» [«Ψηφιακή Πληροφορία της Συμμαχίας των Γερμανικών Επιστημονικών Οργανώσεων»].