Στα ίχνη των Fake News – Aνοικτό Περιεχόμενο στην Εκπαίδευση

Οι ψευδείς ειδήσεις από το Διαδίκτυο επηρεάζουν όλο και περισσότερο τις πολιτικές πεποιθήσεις θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη δημοκρατία. Ειδικά οι βιβλιοθήκες μπορούν να αναλάβουν σημαντικά καθήκοντα στον αγώνα ενάντια στα fake news.

του Achim Fehrenbach

Την άνοιξη του 2016 μια ανάρτηση στο Facebook διαδόθηκε με ιλιγγιώδη ρυθμό. «Η κόρη μου Μαρί (6 ετών) αγνοείται από τις 27.03.2016. Οι ως τώρα έρευνες παρέμειναν άκαρπες», έγραφε πλάι στη φωτογραφία ενός κοριτσιού. Και πιο κάτω: «Αυτόπτες μάρτυρες μού είπαν ότι την είδαν τελευταία φορά με δύο προσφυγόπουλα». Το post έγραφε ότι οποιαδήποτε πληροφορία έπρεπε να σταλεί απευθείας στη «μητέρα, Bertha Hofmann», η οποία, απ’ ό,τι φαινόταν, είχε κάνει και την ανάρτηση στο Facebook.

ΣΥΧΝΑ ΔΕΝ ΕΞΕΤΑΖΕΤΑΙ Ο ΒΑΘΜΟΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΣ

Πολύ σύντομα, όμως, αποδείχτηκε ότι η δήλωση εξαφάνισης ήταν fake news, μια συνειδητά αναρτημένη ψευδής δήλωση. Από πίσω της κρυβόταν μια παγίδα εγγραφής: Όποιος πατούσε τον σύνδεσμο μεταφερόταν αυτόματα σε σελίδες πορνογραφικού περιεχομένου και τυχερών παιχνιδιών. Ιδιαίτερα κακόβουλη ήταν η συγκεκριμένη ψευδής ανάρτηση, γιατί επιπλέον υποδαύλιζε τη μισαλλοδοξία κατά των προσφύγων. Ναι μεν η αυστριακή πύλη διαλεύκανσης των fake news πολύ γρήγορα αποκάλυψε το ψέμα, αλλά πολλοί χρήστες του Facebook μοιράστηκαν την ανάρτηση χωρίς να την αμφισβητήσουν.

Τέτοιες ψευδείς ειδήσεις έχουν αυξηθεί αισθητά τα τελευταία χρόνια. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ενημερώνονται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου το περιεχόμενο μοιράζεται μεταξύ των χρηστών αστραπιαία. Στη διαδικασία αυτή, το κατά πόσον οι πληροφορίες είναι ή όχι αληθινές συχνά δεν εξετάζεται. Κίνδυνο για τη δημοκρατία αποτελούν τα fake news όταν επηρεάζουν τις απόψεις και τη συμπεριφορά των ψηφοφόρων. Οι αμερικανικές προεδρικές εκλογές χαρακτηρίστηκαν από την επιρροή των fake news, το ίδιο και η συζήτηση για το προσφυγικό ζήτημα στη Γερμανία. Αλλά και πριν από τις ομοσπονδιακές εκλογές, το φθινόπωρο του 2017, υπήρξαν προσπάθειες χειραγώγησης της κοινής γνώμης μέσω των ψευδών ειδήσεων.

ΟΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΑ FAKE NEWS

Οι βιβλιοθήκες μπορούν να επιτελέσουν σημαντικό έργο ως προς την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση στον αγώνα κατά των ψευδών ειδήσεων: αφενός μέσω της διάθεσης έγκυρων πηγών, βάσει των οποίων θα μπορεί κανείς να ελέγξει τους ισχυρισμούς. Αφετέρου μέσω της προώθησης του γραμματισμού των μέσων στα παιδιά, τους έφηβους και τους ενήλικες.

Ένα εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη του Μονάχου. Από το 2012 προσφέρει μαθήματα «κοινωνικής κοινότητας» για μαθητές και μαθήτριες από την Ε΄ Δημοτικού και έπειτα. Τα θέματα που εξετάζονται είναι η ιδιωτική σφαίρα, η προστασία των προσωπικών δεδομένων και τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας – ενώ από το 2016 και μετά συμπεριλήφθηκαν σε αυτά και τα fake news. Επιπλέον, τον Ιούλιο του 2017 η Βιβλιοθήκη παρείχε σε σχολικές τάξεις τη δυνατότητα παρακολούθησης ενημερωτικών μαθημάτων για τις ομοσπονδιακές εκλογές, σε συνεργασία με τον οργανισμό Kultur- & Spielraum e. V. Σε αυτόν τον κύκλο μαθημάτων, οι έφηβοι καλούνται να εξετάσουν, μεταξύ άλλων, το θέμα των ψευδών ειδήσεων. «Οι βιβλιοθήκες είναι χώροι ενημέρωσης και διαμόρφωσης δημοκρατικών αντιλήψεων. Επομένως, ήταν εύλογο να καταπιαστούμε με τέτοια θέματα» λέει η Astrid Meckl, που μαζί με τη συνάδελφό της, Raphaela Müller, διοργανώνει τις εκδηλώσεις.

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΝΑ ΚΑΝΟΥΝ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Η Meckl τονίζει τη σύνδεση με την πρακτική εφαρμογή: «Είναι σημαντικό να μη συζητάμε απλώς για το θέμα. Η βιβλιοθήκη πρέπει να προσφέρει και εργαστήρια». Τα μαθήματα κοινωνικής κοινότητας πραγματεύονται πολύ συγκεκριμένα παραδείγματα. «Δίνουμε στα παιδιά μια περίπτωση προς εξέταση, όπως τη δήλωση εξαφάνισης της Bertha Hofmann» εξηγεί η Meckl. «Πρώτα απ’ όλα συζητάμε μαζί τους για το εάν θεωρούν την ανάρτηση αληθινή ή ψεύτικη».

Στη συνέχεια, οι έφηβοι λαμβάνουν τα θεωρητικά εφόδια και σχηματίζουν ομάδες εργασίας για να φωτίσουν το κατά πόσο η ανάρτηση είναι αληθινή ή όχι. Συνδέονται, για παράδειγμα, στο Facebook και ελέγχουν αν το άτομο «Bertha Hofmann» υπάρχει στ’ αλήθεια. Ή διερευνούν εάν υπάρχουν ήδη αναφορές για μια αντίστοιχη ψευδή ανάρτηση. Συχνά, τέτοιου είδους αναρτήσεις φέρουν τυπικά χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι πρόκειται για ψευδείς ειδήσεις – π.χ. η απουσία αναφοράς της πηγής, τα ορθογραφικά λάθη, σύνδεσμοι που οδηγούν σε αναξιόπιστες ιστοσελίδες ή ονόματα που έχουν πολύ μικρές διαφορές με εκείνα σοβαρών πηγών. Πολύ χρήσιμη είναι και αντίστροφη αναζήτηση εικόνας μέσω Google, λέει η Astrid Meckl. Μέσω αυτής, μπορεί κανείς να ελέγξει από ποια διαδικτυακή πηγή προέρχονται αρχικά οι φωτογραφίες και εάν, ενδεχομένως, είναι «πειραγμένες».

ΕΛΕΓΧΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΒΑΘΜΟ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΣ ΜΕ ΠΑΙΓΝΙΩΔΗ ΤΡΟΠΟ

Οι έφηβοι σαφώς ελέγχουν το περιεχόμενο του Διαδικτύου και μόνοι τους, σημειώνει η Meckl. Βεβαίως, κυρίως όταν πρόκειται για μη πολιτικό περιεχόμενο, για παράδειγμα για χιουμοριστικά βίντεο στο Youtube ή προειδοποιήσεις για ιούς στο Whatsapp. Αντίθετα, στα πολιτικά θέματα υπάρχει, σύμφωνα με την Meckl, «υψηλός βαθμός ευπιστίας. Τα παιδιά λένε: Και γιατί να μην ισχύει αυτό; Αφού είναι στο Διαδίκτυο». Γι’ αυτό είναι ακόμη πιο σημαντικό να συζητήσει κανείς με τους εφήβους τις πιθανές αιτίες για τις προσπάθειες πολιτικής χειραγώγησης. Επίσης, να τους ενημερώσει, π.χ., για τα social bots: προγράμματα που στέλνουν αυτοματοποιημένα, μέσω των social media, ειδήσεις και επηρεάζουν έτσι την πολιτική άποψη των χρηστών.

Ένα ενδιαφέρον εγχείρημα έχει αναπτύξει και η κεντρική διεύθυνση βιβλιοθηκών του Σλέσβιχ-Χόλσταϊν (Büchereizentrale Schleswig-Holstein, BZSH). Στο πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκε και το παιχνίδι προσομοίωσης Fakes Jäger («Κυνηγοί ψευδών ειδήσεων») που από το 2018 διατίθεται στις βιβλιοθήκες του κρατιδίου Σλέσβιχ-Χόλσταϊν. Έφηβοι από την Α΄ Γυμνασίου και έπειτα μαθαίνουν μέσα από το παιχνίδι να εξετάζουν την εγκυρότητα των διαδικτυακών πηγών και να αναγνωρίζουν τις ψευδείς ειδήσεις. Η πλοκή του παιχνιδιού περιστρέφεται γύρω από ένα γραφείο ιδιωτικών ερευνών στο οποίο έχει ανατεθεί μια έρευνα από τον εκδότη μιας εφημερίδας, και οι έφηβοι συμμετέχουν ως συνεργάτες του γραφείου. Η εφημερίδα, η οποία κάνει σχολαστική έρευνα για τα θέματα που δημοσιεύει, κινδυνεύει να αφανιστεί από μια καινούργια σκανδαλοθηρική διαδικτυακή πύλη. Οι ντετέκτιβ καλούνται να βρουν εάν η πύλη αυτή δημοσιεύει fake news, προκειμένου να μπορέσει να δοθεί τέλος στη δραστηριότητα των διαχειριστών της.

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ

«Για τον σκοπό αυτό θέτουμε διάφορα εργαλεία στη διάθεση των μαθητών και μαθητριών» λέει η Kathrin Reckling-Freitag, που διευθύνει το εγχείρημα. «Για παράδειγμα, τον έλεγχο των πηγών και την κατανόηση των όσων δεν λέγονται αλλά υπονοούνται». Οι έφηβοι καλούνται να κάνουν οι ίδιοι έρευνα στη βιβλιοθήκη και να διαπιστώσουν κάτω από ποιες συνθήκες τα βιβλία είναι πιο αξιόπιστα από τις ιντερνετικές πηγές. Η Reckling-Freitag θεωρεί ότι παρόμοια προγράμματα θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και για μεγαλύτερης ηλικίας ομάδες: «Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει κάτι πιο σημαντικό από το να εκπαιδεύσουμε έφηβους και ενήλικες ώστε να μπορούν να αντιμετωπίζουν κριτικά τις διαδικτυακές πληροφορίες».

Αντίστοιχη είναι και η άποψη της Astrid Meckl: «Οι ενήλικες πολλές φορές είναι ακόμη λιγότερο εξοικειωμένοι με την τεχνολογία». Γι’ αυτό και η Δημοτική Βιβλιοθήκη του Μονάχου προσφέρει όλο και πιο συχνά εργαστήρια που απευθύνονται σε γονείς. Προκειμένου να ευαισθητοποιήσουν ακόμη περισσότερους ανθρώπους για την αντιμετώπιση των fake news, η Meckl και η Müller εκπαιδεύουν αυτή τη στιγμή εργαζόμενους στα παραρτήματα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Μονάχου. Από το φθινόπωρο του 2017, πραγματοποιούνται και σε αυτά εργαστήρια κοινωνικής κοινότητας.